اختلال روان‌تنی یا اختلال سایکوسوماتیک به صورت اختلال بدنی که تحت تأثیر ذهن قرار دارد یا در شدیدترین حالت، توسط ذهن ایجاد میشود، تعریف شده‌است.
اختلال‌های روان‌تنی، شامل اختلال‌هایی است که در آن‌ها نشانه‌ها مستقیماً مربوط به آسیب مغزی یا وجود یک وضع غیرعادی در محیط زیست شیمایی مغز است؛
ممکن است در نتیجه پیری، بیماری‌های تباه‌کننده دستگاه عصبی (مثل سیفیلیس)، یا فروبری مواد سمی (مثل مسمومیت ناشی از سرب یا الکلیسم) ایجاد شوند.
تشخیص اختلال روان‌تنی یا سایکوسوماتیک، زمانی صورت می‌گیرد که یک اختلال با آسیب جسمانی شناخته‌شده وجود داشته باشد و رویدادهایی که از نظر روانشناختی معنادار هستند، قبل از اختلال واقع شده و به شروع یا وخیم‌تر شدن آن کمک کنند.
زمانی که عوامل روانشناختی بر بیماری جسمانی تأثیر می‌گذارند، معمولاً فرد انکار می‌کند که بیمار است، از مصرف دارو خودداری می‌کند و ممکن است وجود عوامل خطر را که احتمالاً حالت جسمانی را وخیم‌تر می‌کنند، نادیده بگیرد.
ملاک اول، اختلال‌های روان‌تنی را از اختلال‌های جسمانی‌شکل جدا می‌کند.
اختلال‌های جسمانی‌شکل، مبنای جسمانی شناخته‌شده‌ای ندارند اما اختلال‌های روان‌تنی، مبنای جسمانی دارند.
عوامل روانی می‌توانند شرایط جسمانی متعدد را در تعداد زیادی از دستگاه‌های عضوی تحت تأثیر قرار دهند، دستگاه‌هایی نظیر:
دستگاه تنفسی، دستگاه قلبی – عروقی، پوست و دستگاه معدی – روده‌ای و اندام‌های حسی. در هر فرد ممکن است تنها یک دستگاه عضوی در برابر تأثیرات روانی آسیب‌پذیر باشد.
انواع اختلال سایکوسوماتیک
اختلال سایکوسوماتیک یا روان‌تنی معمولا بسته به دلیل آن به شکل‌های مختلفی در بدن فرد بروز می‌کند. در ادامه انواع مختلفی از این اختلال را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
-
اختلال تبدیلی
در بسیاری از موارد اختلال روان‌تنی به صورت دردهای مزمن و شدید در بدن فرد بروز پیدا می‌کند که در اثر فشارهای روحی ایجاد شده است.
به این ترتیب حالات روحی فرد روی کاهش یا افزایش این دردهای مزمن نقش کلیدی ایفا می‌کنند.
مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که در بسیاری از افراد افسردگی با دردهای مزمنی در نواحی مختلف بدن همراه است.
این دردها با بهبود حالات روحی فرد معمولا کمتر می‌شوند، اما در حالت کلی بهبود اختلالات روان‌تنی اندکی زمانبر هستند.
-
اختلال هیپوکندریا
افرادی که به این نوع از اختلال سایکوسوماتیک به نام خودبیمارانگاری یا هیپوکندریا مبتلا هستند، هر درد کوچکی را به یک بیماری سخت و صعب‌العلاج نسبت می‌دهند.
هر چند نشانه‌های چندانی از این بیماری‌ها در آن‌ها وجود نداشته باشد.
-
اختلال جسمانی‌سازی
اختلال جسمانی‌سازی نوع دیگری از سایکوسوماتیک در افراد است که پزشک معالج پس از معاینه، آزمایش و … هیچ دلیل فیزیولوژیکی را برای مشکلات فرد پیدا نمی‌کند.
این در حالی است که بیمار به صورت دائمی از وجود علائم ناخوشایند و احساس درد و رنج در بدن خودش شکایت می‌کند.
در این صورت بیان می‌کنند که اختلال‌های روانشناختی یه صورت جسمانی شدن بروز پیدا کرده‌اند.
-
اختلال سایبر کندریا
اختلال سایبر کندریا از دیگر انواع اختلال روان تنی یا سایکوسوماتیک است که با تلقین بروز می‌کند.
در حقیقت این اختلال به این صورت است که فرد با خواندن یا آگاهی از علائم یک بیماری خاص، احساس می‌کند که علائم آن بیماری را در خود دارد.
این اتفاق به یک تلقین دائمی در او منجر میشود و با هر بار فکر کردن به آن، نشانه‌های بیماری در او شدت می‌گیرد.
اگرچه اطلاع و آگاهی از علائم بیماری‌ها برای همه افراد مفید و گاهی حتی نجات‌دهنده است، اما استفاده نادرست از این اطلاعات می‌تواند برای این گروه از افراد مشکلات جدی را به وجود آورد.
نشانه‌های روان تنی
همه افراد در بعضی مواقع علائم روان تنی را تجربه می‌کنند. تا به حال وقتی ترسیده‌اید متوجه ضربان قلب خودتان شده‌اید؟ این نمونه‌ای از یک اثر سایکوسوماتیک ابتدایی است.
در مواقع دیگر وقتی ناامید می‌شوید، دندان‌ها یا عضلات خود را می‌فشارید. وقتی خجالت می‌کشید، خون به صورت شما هجوم می‌آورد.
سایکوسوماتیک زمانی اتفاق می‌افتد که پریشانی عاطفی با احساسات مختلف در بدن ما بروز کند.
وقتی به نظر می‌رسد علائم جسمی شما پایدار است، آثار به‌عنوان یک اختلال روان تنی نامیده میشود و این می‌تواند نشان دهد که شما در زندگی خود با یک مسئله فراگیر و دشوار روبرو هستید که از بین نمی‌رود.
بر اساس تحقیقات دانشگاه میشیگان، علائم شایع سایکوسوماتیک در افراد شامل موارد زیر است:
چه کسی ممکن است اختلال سایکوسوماتیک داشته باشد؟
هر کسی می تواند علائم بدنی را در هر سنی داشته باشد. مطالعات نشان داده است كه موارد خاصي ممكن است افراد را دچار اختلال روان تنی كند:
- سبک زندگی آشفته
- مشکل در تشخیص و بیان احساسات
- بی توجهی به دوران کودکی
- سابقه سوء استفاده جنسی
- سایر شرایط روانشناختی مانند افسردگی یا اختلال شخصیتی
- سوءمصرف مواد (مانند اعتیادبه الکل یا اعتیاد به مواد مخدر)
- بیکاری
علائم یا ویژگی های دردهای روان تنی یا سایکوسوماتیک
درد روان تنی یا سایکوسوماتیک به عنوان درد روانزا یا اختلال درد ناشی از استرس و اضطراب روانشناسی شناخته می شود.
مشخصه آن درد مزمن در بیش از یک منطقه است که چندین ماه تا چندین سال ادامه داشته باشد.
اختلال درد سایکوسوماتیک مشخصات زیر را دارد:
– درد توسط یک وضعیت پزشکی قابل توضیح نیست.
– درد باعث ناراحتی جدی یا اختلال یا هر دو در مناطق مختلف بدن یا قابلیت های فردی میشود.
– در آغاز، قوت، تشدید و افزایش شدت علایم با عوامل روانی ایجاد می شود.
– شکایت از درد عمدی یا غیر واقعی نیست و به علت هر گونه اختلال روانی مانند خلق و خو و اختلال اضطراب یا هر شکل دیگری از اختلالات روانی ایجاد نشده است.
افراد چطور می‌توانند تفاوت میان بیماری‌های جسمی و اختلال روان تنی را در خود تشخیص دهند؟
سابقه خانوادگی اولین انگیزه‌ای است که می‌تواند افراد را وادار به بررسی بیشتر کند.
اگر فرد در خانواده‌ای است که سابقه ابتلا به اضطراب، افسردگی و دیگر بیماری‌های روانی را دارد، باید نسبت به بررسی نشانه‌های بیماری در خودش حساس‌تر باشد.
گاهی هم فرد به دنبال یک اتفاق استرس‌زا، علائم عصبی‌ای را از خود بروز می‌دهد و حتی با فروکش کردن دلایل اضطراب هم، نشانه‌های فیزیکی‌ای در بدنش بروز پیدا می‌کند؛
نشانه‌هایی از قبیل تنگی نفس، اضطراب مزمن، سردرد و ناراحتی‌های گوارشی که با تجربه اضطراب شروع میشود و مدتی بعد از محو شدن تنش‌ها از بین می‌رود، می‌تواند نسبت به این موضوع به فرد هشدار دهد.
عوارض و خسارات ناشی از ابتلاء به بیماری روان تنی یا اختلال سایکوسوماتیک
در صورتی که هر گونه اختلال توسط درمانگر رفع نشود می‌تواند فرد را به بیماری‌هایی همچون میگرن مبتلا کند.
همچنین ابتلای افراد به بیماری فشار خون، دیابت، بی خوابی، اختلالات جنسی، مشکلات گوارشی و مشکلات پوستی خساراتی است که وجود دائمی تنش‌ها و شکل گیری اختلال سایکوسوماتیک می‌تواند برای فرد ایجاد کند.
بنابراین بهتر است در مراحل اول بروز این اختلال توسط درمانگر فرد تحت درمان قرار بگیرد. اختلال روان تنی نوعی اختلالات اضطرابی است که با دردهای جسمانی همراه است.
برخی از انواع بیماری های روان تنی
اختلالات گوارشی از انواع بیماری های سایکوسوماتیک
هنگامی که غشای مخاطی در قسمت بالای روده باریک دچار فرسایش می شوند زخم های گوارشی به وجود می آید، افرادی که غشای مخاطی آن ها ضعیف است و اسید معده آن ها بیش از حد ترشح می شود.
همچنین افرادی که دچار ضعف روده هستند در هنگام مواجه با استرس و اضطراب دچار اختلال گوارشی و زخم معده می شوند و در بعضی مواقع این اتفاق ممکن است ارثی باشد .
بر اساس تحقیقات انجام شده هنگامی که افراد دچار اضطراب و استرس می شوند اسید معده آن ها بیش از حد ترشح می شود و باعث زخم معده می گردد بنابراین برخی از افرادی که مشاغل پر استرس و اضطرابی دارند به زخم معده دچار می شوند.
اختلالات قلبی عروقی از جمله بیماری های سایکوسوماتیک
بیماری های قلبی عروقی در بیشتر مواقع به خاطر تجمع چربی در شریان های کرنری به وجود می آید، در بسیاری از اوقات گرفتگی رگ ها مانع از خون رسانی به قلب می شود و در نتیجه باعث حمله قلبی و مرگ می شود.
افرادی که اغلب نگران هستند و ویژگی های شخصیتی مانند رقابت طلبی، جاه طلبی، خصومت و پرخاشگری زیادی در آن ها مشاهده می شود بیشتر دچار بیماری قلبی و عروقی می شوند.
این اختلالات زمانی بیشتر می شود که شخصیت های تیپ A نتوانند خشم خود را به خوبی تخلیه کنند و مهارت آن ها در این زمینه کم باشد.
اختلالات تنفسی به ویژه آسم
یکی از معروف ترین بیماری تنفسی آسم می باشد که طی آن مجاری تنفسی فرد تنگ و مسدود می شود و فرد نمی توانند به راحتی نفس بکشد، از جمله علائم این بیماری می توان به تنگی نفس، سرفه و خس خس کردن اشاره کرد.
زمانی که فرد در موقعیت های هیجانی و روانی پیچیده قرار می گیرد اغلت دچار تنگی نفس می شود و تنفس برای او سخت می گردد، البته آسم تنها به دلیل عوامل روانی به وجود نمی آید بلکه عوامل روانی و استرس های تشدید کننده عوامل جسمانی این بیماری هستند.
فشار خون از جمله اختلالات سایکوسوماتیک
فشار خون بر اثر عوامل قلبی کلیوی و غددی اتفاق می‌افتد؛ اما در بسیاری موارد مشاهده شده این بیماری علت جسمانی خاصی ندارد.
افرادی که به بیماری فشار خون مبتلا می‌شوند، اغلب در مورد مسائل و مشکلات انعطاف ناپذیرند؛
بسیار کمال‌گرا هستند و به دلیل عدم تطابق توانایی‌ها و خواسته‌هایشان اضطراب و تنش روانی زیادی را تجربه می‌کنند.
البته نمی‌توان نقش وراثت را در ابتلا به این بیماری نادیده گرفت اما استرس به میزان زیادی بر تشدید علائم تأثیرگذار است.
دردهای ستون فقرات و به ویژه دردهای کمر
علت بروز دردهای ستون فقرات و کمر می‌تواند دیسک، ساییدگی مهره ها، تومورهای نخاع و ستون فقرات باشد؛
این دردها علت عضوی دارند اما نوع دیگری از دردهای مربوط به ستون فقرات که اغلب در مهره‌های اولیه پشت و گردن بروز پیدا می‌کند، منشأ روانی دارند.
اغلب افرادی که نمی‌توانند خود را با محیط منطبق کنند و یا توانایی سازگاری هیجانی ندارند، به دردهای گردن و کمر مبتلا می‌شوند. این افراد ممکن است در دراز مدت نشانه‌های خلق پایین را تجربه کنند.
مشکلات تیروئید از جمله اختلال سایکوسوماتیک
برخی از افراد ممکن است به دلیل استرس های طولانی مدت و یکنواخت دچار پرکاری تیروئید شوند.
همچنین افرادی که نسبت به مسائل و عقاید دیگران حالت تدافعی نشان می دهند و قادر نیستند تعامل و ارتباط مناسبی با محیط اطرافشان ایجاد کنند احتمال دارد مشکلات تیروئیدی را تجربه کنند.
اختلالات تغذیه ای و خوردن
دو تا از بیماری های تغذیه ای که علت روانی دارد پرخوری عصبی و بی اشتهایی روانی می باشد.
زمانی که فرد دچار خود کم بینی شده و احساس می کند که دچار اضافه وزن و چاقی شده است.
تصورات غیر واقعی دیگر به سراغش می آید و به صورت مداوم از خوردن امتناع می کند. در بسیاری از مواقع وزن او به شدت کاهش می یابد و نصف وزن طبیعی اش می شود.
هنگامی که فرد دچار پر خوری عصبی می شود تمایل پیدا می کند تا بیش از حد غذا مصرف کند و به طور مداوم در حال خوردن می باشد اما ترس از اضافه وزن دارد و با استفاده از روش هایی مانند انگشت کردن در حلق، مصرف ملین و مسهل و ورزش های بسیار سنگین سعی می کند مواد غذایی را از بدنش دفع کند و لاغر شود.
بین پر خوری عصبی و افسردگی ارتباط بسیار نزدیکی وجود دارد و این بیماری باعث می شود مشکلات بسیاری برای فرد به وجود آید که درمان آن تنها از روش های روان درمانی و مداخلات تخصصی امکان پذیر می باشد.
روش های کنترل اختلال روان تنی
1- مهارت کنترل استرس را یاد بگیرید.
شما باید در ابتدا بتوانید استرس درونی خود را کنترل کنید. همانگونه که متوجه شدید اختلال سایکوسوماتیک نوعی اختلال اضطراب است.
داشتن استراحت کافی، تمرکز کردن بر روی افکار، تغییر در سبک زندگی و… از جمله مهارت هایی است که کمک می کند استرس شما کم شود.
2- از شرایط محیطی تنش زا دور شوید.
از هر گونه موضوعی که منجر به تشدید استرس در وجود شما می شود باید دوری کنید. در تماس بودن با افراد مضطرب، جنجال، افراد عصبی و… اختلال روان تنی را بدتر خواهد کرد.
درمان های جایگزین برای درد سایکوسوماتیک
روش های درمانی جایگزین مشترک برای درد روان تنی:
– تکنیک آرام سازی Relaxation Technique برای کمک به غلبه بر درد روان تنی:
تکنیک های تمدد اعصاب مختلف عبارتند از: هدایت تصور، تکنیک آرام سازی پیشرونده عضلانی و غیره.
به تسکین استرس روانی و جسمی و آرام شدن ذهن و بدن کمک می کند.
روش آرام سازی پیش رونده عضلانی می تواند برای افراد مبتلا به درد بدن بسیار مفید باشد چون روی عضلات منقبض شده که در اثر تنش ماهیچه ای ایجاد شده اند تمرکز داشته و سبب رها سازی عضلانی و در نتیجه کاهش درد می شود.
– هیپنوتیزم Hypnosis برای درمان اختلالات سوماتوفرم:
روی درمان لایه های زیرین ناخودآگاه، خواسته ها یا آرزوهایی که در قالب علایم جسمانی تجلی پیدا کرده اند تمرکز دارد.
اگرچه اختلافات زیادی در مورد تکنیک هیپنوتیزم به عنوان درمان وجود دارد ولی مشخص شده است که در درمان موارد اختلالات سوماتوفرم بسیار مفید است.
Massage:
انواع مختلف تکنیک های ماساژ در بهتر شدن درد برخی از بیماران مبتلا به درد سایکوسوماتیک یا اختلالات درد موثر است.
این تکنیک ها شامل ماساژ شیروپراکتیک chiropractic (درمان از راه دستکاری در ستون مهره‌ها ) ، شیاتسو shiatsu ( ماساژ فشاری ) و غیره است.
Art Therapies:
هنر درمانی بر بیان احساسات با استفاده از تکنیک های هنری مختلف مثل: موزیک، نقاشی، رقص و غیره متمرکز است. هنر درمانی بدن گرا تاثیر شگفتی در درمان اختلال درد سایکوسوماتیک دارد.
رقص درمانی با بروز و بیان احساسات تاثیر زیادی داشته و اغلب باعث دگرگونی حالت روانی شده ضمن این که حرکات انجام شده در تسکین درد کمک کننده هستند.
دیگر درمان های جایگزین برای اختلال درد سایکوسوماتیک می تواند:
– کمپرس گرم و سرد
– پرت کردن حواس
– طب سوزنی
– طب فشاری Acupuncture and acupressure
– تحریک الکتریکی عصب Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation (TENS )
آیا راهکاری برای جلوگیری وجود دارد؟
گاهی راهکارهای کاهش و مدیریت استرس می‌تواند در پیشگیری یا کاهش علائم جسمانی موثر باشد که این موارد به شرح زیر است:
- به‌طور منظم ورزش کنید.
- باید خواب کافی داشته باشید.
- از مصرف الکل و سیگار خودداری کنید.
- رژیم غذایی سالم و وزن مطلوبی داشته باشید.
- مدیتیشن را در برنامه خود قرار دهید.
- محدودیت‌های کاری برای کاهش فشار بر خود در نظر داشته باشید.