سردرد خوشه ای (cluster headache) یک بیماری عصبی است که در آن سردرد های راجعه در یک طرف سر رخ می دهد. درد معمولا در اطراف چشم است.
معمولا علائم همراهی مانند اشک ریزش، گرفتگی بینی یا تورم اطراف چشم هم دیده می شوند. حملات بیماری معمولا حدود 15 دقیقه تا 3 ساعت طول می کشند.
حملات معمولا مدل خوشه ای دارند به این معنا که در مدت چند هفته یا چند ماه حملات متعددی رخ می دهد و سپس بیماری تا زمان رسیدن خوشه بعدی خاموش می شود.
نسبت مردان به زنان مبتلا به سردرد cluster، سه به یک می‌باشد. این سردرد معمولاً در مردان 40-20 ساله دیده میشود. شیوع این نوع سردرد در جامعه در حدود چهار نفر در هر هزار نفر است که از جهت آماری مشابه بیماری‌هایی نظیر پارکینسون و ام اس (multiple sclerosis) است.
این نوع سردرد در افرادی که به میزان زیاد سیگار می‌کشند، بیشتر دیده شده است. مصرف زیاد الکل نیز میتواند شروع‌کننده حملات سر درد کلاستر باشد.
افرادی که این بیماری در آنها تشخیص داده میشود، باید مصرف الکل و کشیدن سیگار را ترک نمایند. برخی مبتلایان با استنشاق عطر و بوهای خاص یا مصرف داروهای گروه نیتروگلیسرین دچار این حملات می‌شوند.
تفاوت عمده این سردرد با میگرن در این است که افراد مبتلا به این سردرد بی‌قرار بوده و تمایل به نشستن و درازکشیدن ندارند.
همچنین دوره حملات سردرد کلاستر معمولاً بیشتر از سه ساعت طول نمی‌کشد، در حالی که میگرن معمولاً بیش از چهار ساعت و گاهی تا چند روز به طول می‌انجامد.
علت ایجاد این سردرد هنوز ناشناخته است.
انواع سردردهای خوشه‌ای
دو نوع سردرد خوشه‌ای وجود دارد: اپیزودیک ومزمن
- سردردهای خوشه‌ای اپیزودیک به طور منظم بین یک هفته تا یک سال و به دنبال آن یک دوره بدون سردرد از یک ماه یا بیشتر رخ می دهد.
- سردرد خوشه‌ای به طور منظم رخ می دهد بین یک هفته و یک سال، پس از یک دوره بدون سردرد از یک ماه یا بیشتر.
فردی که سردردهای خوشه‌ای اپیزودیک دارد ممکن است دچار سردردهای خوشه‌ای مزمن شود و بالعکس.
سردرد خوشه ای چه علائمی دارد؟
این نوع سردردها خیلی سریع اتفاق می‌افتند. درد به‌قدری شدید و وحشتناک است که فرد احساس سوراخ شدن سر، سوزش و سوزن سوزن شدن می‌کند.
وقتی این سردرد آغاز میشود، علائم آن در اطراف شقیقه‌ها، چشم‌ها و صورت احساس میشود. همانطور که اشاره شد، این حمله عصبی معمولا روی یک طرف سر تاثیر می‌گذارد.
وقتی حملات این سردرد آغاز میشود، فرد احساس آشفتگی و بی‌قراری زیادی دارد. این احساس با تکان دادن یا کوبیدن سر خود را نشان می‌دهد.
حملات این سردرد معمولا بین ۱۵ دقیقه تا ۳ ساعت به طول می‌انجامد و ممکن است چندین بار در طول روز تکرار شوند. از دیگر علائم سردرد خوشه ای، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- قرمز شدن چشم
- آبریزش چشم
- تورم یا افتادگی یکی از پلک‌ها
- عرق کردن صورت
- کوچک شدن یکی از مردمک‌های چشم
مشخصات سردرد کلاستر
چند مشخصه است که سردرد خوشه ی را از بقیه انواع سردرد متمایز می کند.
۱- سرعت: سردرد خوشه ای معمولا بسرعت در عرض ۵ الی ۱۰ دقیقه به حداکثر شدت خود می رسد.
۲- درد: تقریبا همیشه در یک طرف سر ایجاد می شود، وقتی یک دوره سردرد خوشه ای فروکش کرد و دوره بعدی شروع شد، درد می تواند سمت مقابل سر را درگیر کند اما این مسئله بندرت اتفاق می افتد.
درد اغلب ماهیت سوزاننده یا سوراخ کننده دارد. البته ممکن است گاهی ضرباندار یا مداوم باشد.
درد در پشت و اطراف حدقه چشم اتفاق می افتد ولی ممکن است به پیشانی، شقیقه، بینی، گونه و فک همان سمت انتشار یابد. پوست سر ممکن است حساس شود و گاهی ممکن است در شقیقه ها احساس ضربان وجود داشته باشد.
۳- مدت زمان کوتاه: سردرد خوشه ای معمولا بین ۳۰ تا ۹۰ دقیقه طول می کشد ولی میتواند در حد ۱۵ دقیقه باشد یا به ۲-۳ ساعت هم برسد ولی حتما زیر ۴ ساعت است برعکس میگرن.
حمله های سردرد ممکن است به فاصله ۱ روز درمیان ایجاد شود یا تا ۸ بار در روز تکرار شود.
4- قابل پیش بینی: حمله ها بنظر می رسد با ریتم سیرکادین 24 ساعته بدن مرتبط باشد، حمله های سردرد خوشه ای معمولا در یک زمان مشخص از روز یا شب اتفاق می افتد و به همین خاطر سردرد زنگ ساعت (Alarm clock headache) نام دارند.
حمله های سردرد خوشه ای ممکن است1 تا 2 ساعت بعد از به خواب رفتن فرد را از خواب بیدار کند. حملات شبانه شایعتر از حملات روزانه است.
۵- تکرار: بیشتر بیماران مبتلا به سردرد خوشه ای حملات سردرد روزانه از ۲ هفته تا ۳ ماه را تجربه می کنند بعد از این دوره ممکن است برای مدتی بدون حمله باقی بمانند (حداقل ۲ هفته) و بعد دوباره سردرد شروع می شود.
علت ایجاد سردرد خوشه ای چیست؟
علت ایجاد سردرد خوشه ای مشخص نیست؛ اما، الگوهای آن نشان می‌دهد که هیپوتالاموس در ایجاد چنین مشکلی نقش دارد.
برخلاف میگرن و سردرد تنشی، سردرد خوشه ای معمولا با محرک‌هایی مانند غذاها، تغییرات هورمونی یا استرس مرتبط نیست.
با این حال زمانی که شروع میشود، نوشیدن الکل ممکن است منجر به سرعت بخشیدن آن شود. به همین جهت افرادی که سابقه این نوع سردرد را دارند، باید از مصرف آن خودداری کنند.
سایر محرک‌های احتمالی شامل استفاده از داروهایی مانند نیتروگلیسیرین دارویی است که برای درمان بیماری قلبی استفاده میشود.
عوامل خطرساز در ایجاد سردرد خوشه ای
عوامل خطر در ایجاد سردرد خوشه ای به شرح زیر است:
جنسیت
آقایان بسیار بیشتر از خانم‌ها به سردرد خوشه ای مبتلا می‌شوند.
سن
اکثر افرادی که دچار این نوع سردرد می‌شوند، بین ۲۰ تا ۵۰ سال هستند. اگر چه امکان ایجاد این بیماری در هر سنی وجود دارد.
مصرف سیگار
بسیاری از افراد که دچار سردرد خوشه ای می‌شوند، سیگاری هستند.
مصرف الکل
نوشیدن الکل در طول دوره سردردهای خوشه ای ممکن است خطر حمله را افزایش دهد.
سابقه خانوادگی
افرادی که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند، در واقع اگر والدین، خواهر یا برادر سردرد خوشه ای داشته باشند، ممکن است خطر ابتلا به این نوع سردرد در فرد نیز افزایش پیدا کند.
ویژگی های دوره سردرد خوشه ای
یک دوره خوشه ای معمولا چند هفته تا چند ماه طول می کشد. تاریخ شروع و مدت هر دوره خوشه ممکن است از دوره ای به دوره دیگر سازگار باشد.
به عنوان مثال، دوره های خوشه ای می توانند به صورت فصلی رخ دهند، مانند هر بهار یا هر پاییز.
اکثر مردم سردردهای خوشه ای اپیزودیک دارند. در سردردهای خوشه‌ای اپیزودیک، سردرد به مدت یک هفته تا یک سال رخ می‌دهد و پس از آن یک دوره بهبودی بدون درد که ۳ ماه یا بیشتر طول میکشد، قبل از ایجاد سردرد خوشه‌ای دیگر رخ می‌دهد.
دوره های خوشه ای مزمن ممکن است بیش از یک سال ادامه داشته باشد یا دوره های بدون درد ممکن است کمتر از یک ماه طول بکشد.
در طول یک دوره سردرد خوشه ای:
- سردرد معمولا هر روز و گاهی چندین بار در روز اتفاق می افتد
- یک حمله می تواند از ۱۵ دقیقه تا سه ساعت طول بکشد
- این حملات اغلب هر روز در زمان مشخصی رخ می دهد
- بیشتر حملات در شب اتفاق می افتد، معمولاً ۱ تا ۲ ساعت پس از رفتن به رختخواب
- درد معمولاً به همان سرعتی که شروع شد، با کاهش سریع شدت، پایان می‌یابد. پس از حملات، اکثر افراد بدون درد اما خسته هستند.
تفاوت میگرن و سر درد کلاستر
هر دو نوع سردرد باعث ایجاد سردرد شدید می‌شوند. اما منشأ سردرد خوشه ای و میگرن و محل احساس درد در آنها متفاوت است.
سردردهای میگرنی به آرامی شروع می‌شوند و میتوانند از چند ساعت تا چند روز ادامه داشته باشند. ممکن است تا یک روز قبل از شروع درد علائم هشداردهنده‌ای مانند هوس‌خوردن برخی غذاها یا تغییر در خلق‌و‌خوی ایجاد شود.
همچنین ممکن است، هاله‌ها را درست قبل از شروع میگرن ببینید.
سردرد ناشی از میگرن تپنده است و ممکن است میگرن را در هر دو طرف، فقط در یک طرف یا در امتداد پیشانی خود احساس کنید. میگرن با حرکت سر و تغییر وضعیت بدن بدتر میشود؛
همچنین مهم‌ترین علائم میگرن که از سردرد خوشه‌ای تمایز دارند، عبارتند از:
- تهوع و استفراغ
- حساسیت به نور، صدا و بو
- دیدن لکه‌های رنگی، خطوط، نورهای چشمک‌زن، یا جرقه‌ها که آئورا نامیده می‌شوند.
- بی‌حسی یا گزگز
- ضعف
- مشکل در صحبت‌کردن یا شنوایی
- همچنین سردرد خوشه‌ای و میگرنی در عوامل شروع‌کننده نیز تفاوت‌هایی دارند.
تشخیص سردرد خوشه ای توسط پزشک متخصص
سردردهای خوشه ای نوع درد و الگوی حمله مشخصی دارند. تشخیص آن به توصیف بیمار از چگونگی حملات، مانند درد، محل وقوع درد و شدت سردردها و علائم همراه با آن بستگی دارد.
تعداد دفعات وقوع و مدت زمانی که سردرد خوشه ای ادامه می‌یابد از عوامل مهمی در تشخیص این نوع از سردردها می‌باشند. همچنین پزشک متخصص از روش‌های بخصوصی برای مشخص کردن نوع و علت سردرد استفاده می‌کند.
- معاینات نورولوژیکی
یک معاینه‌ی نورولوژیکی (مربوط به مغز و اعصاب) ممکن است به پزشک در یافتن علائم ظاهری سردرد خوشه‌ای کمک کند.
پزشک متخصص از یک سری روش‌هایی برای ارزیابی عملکرد مغز بیمار استفاده خواهد کرد، از جمله بررسی کردن حواس، رفلکس‌ها و عصب‌های بیمار.
- معاینات تصویری
اگر بیمار دچار سردردهای غیرمعمول یا پیچیده‌ای باشد و یا موردی غیرعادی در معاینات مشاهده شود، پزشک ممکن است معاینات دیگری را برای مشخص کردن وجود علت‌هایی جدی برای سردرد مانند تومور مغزی یا آنوریسم توصیه کند.
روش‌های تصویربرداری مغزی رایج عبارت‌اند از:
- سی تی اسکن:
این روش تصویربرداری از یک سری اشعه‌ی X برای ایجاد تصاویر مقطع عرضی از مغز بیمار استفاده می‌کند.
- ام آر آی MRI:
این روش تصویربرداری از یک میدان مغناطیسی قوی و امواج رادیویی برای ایجاد تصاویری کامل‌تر از مغز و عروق خونی استفاده می‌کند.
آینده و دورنمای این سردرد ها چگونه است؟
با گذشت زمان، به نظر می‌آید که تعداد دفعات حمله‌ی سردردهای خوشه‌ای یا کلاستر کمتر میشود، اما این امر ممکن است سال‌های زیادی طول بکشد.
سردرد خوشه‌ای ممکن است برای یک دوره‌ی طولانی از بین برود و سپس مجدداً عود کند. به همین دلیل، توصیه میشود که درباره‌ی نیاز به ادامه‌ی درمان با پزشک متخصص خود مشورت کنید.
میگرن خوشه‌ای به نظر می‌آید که ارتباطی با بیماری‌های دیگر مغز و اعصاب مانند آلزایمر، بیماری پارکینسون یا ام اس نداشته باشد، اگرچه بسیاری از افراد مبتلا به ام اس دچار سردردهای شدیدی می‌شوند.
درمان سردرد های خوشه ای
در ادامه روش های فوری درمان و تسکین درد سردرد خوشه ای آورده شده است:
- اکسیژن
استنشاق اکسیژن خالص برای مدتی کوتاه به کمک ماسک مخصوص تاثیر چشم گیری در تسکین سردرد خوشه ای دارد. این روش بی خطر و ارزان است و در عرض ۱۵ دقیقه اثر خواهد کرد و سردرد را تسکین می دهد.
استنشاق اکسیژن خالص معمولا بی خطر و فاقد عوارض جانبی است. یکی از معایب این روش این است که به کپسول اکسیژن و تنظیم کننده آن نیاز خواهید داشت.
از آنجا که حمل کردن این تجهزیات کار دشواری است این درمان همیشه در دسترس فرد نخواهد بود. تجهیزات لازم برای این روش را در ابعاد کوچک تر نیز ساخته اند اما از نظر برخی همچنان غیر عملی است.
- تریپتان
تزریق سوماتریپتان (Sumatriptan) که با نام دیگر Imitrex نیز شناخته می شود و برای درمان میگرن استفاده میشود میتواند در تسکین سردرد خوشه ای حاد موثر باشد. اولین تزریق سوماتریپتان معمولا زیر نظر پزشک انجام میشود.
برخی افراد سوماترپیتان را به صورت اسپری استفاده میکنند اما در بیشتر موارد این روش به اندازه تزریق آن موثر نیست و مدت زمان بیشتری طول میکشد تا اسپری آن اثر کند.
مصرف سوماتریپتان به افرادی که دچار فشار خون بالا و کنترل نشده هستند یا مبتلایان به بیماری های قلبی اصلا توصیه نمیشود.
دیگر داروی تریپتان موثر در تسکین سردرد خوشه ای، زولمیتریپتان است که با نام Zoming نیز شناخته می شود. این دارو را میتوان به صورت اسپری بینی استفاده کرد.
در صورتی که نتوانستید دیگر روش های تسکین فوری سردرد خوشه ای را تحمل کنید میتوانید از اسپری زولمیتریپتان استفاده کنید. داروهای خوراکی معمولا دیرتر و کندتر اثر میکنند و در تسکین سردرد خوشه ای حاد عملکرد خوبی ندارند.
- اکترئوتید
اکترئوتید (ساندوستاتین) ورژن مصنوعی هورمون سوماتوستاتین در مغز و مخصوص تزریق به بدن است. این دارو درمانی موثر برای سردرد خوشه ای است. البته به طور کلی در مقایسه با تریپتان ها، اکترئوتید اثرگذاری ضعیف تر و در تسکین سردرد سرعت عمل کمتری دارد.
- بی حس کننده موضعی
بی حس کننده های موضعی مانند لیدوکائین اگر از طریق بینی استفاده شوند میتوانند در تسکین سردرد خوشه ای برخی افراد موثر باشند.
- دی هیدرو ارگوتامین
تزریق دی هیدرو ارگوتامین میتواند سردرد خوشه ای برخی افراد را تسکین دهد. این دارو را به فرم دیگری نیز تولید میکنند که از طریق بینی قابل استنشاق باشد. اما فرم قابل استنشاق آن چندان در تسکین سردرد خوشه ای موثر نیست.
- جراحی
در موارد نادری ممکن است پزشکان عمل جراحی یا جراحی‌های بسته مغز (لینک به مقاله جراحی‌های بسته مغز) را برای افرادی که از سردردهای خوشه‌ای مزمن رنج می‌برند و سایر درمان‌های تهاجمی اثربخشی کافی را برای آنها نداشته و یا قادر به تحمل داروها و عوارض جانبی ناشی از آنها نیستند، توصیه کنند.
نتایج چند مطالعه‌ای که در این زمینه انجام شده است، نشان می‌دهد که تحریک عصب اکسی‌پیتال در یک یا هر دو طرف سر میتواند در رفع علائم سردرد خوشه‌ای مؤثر واقع شود.
برای این کار، یک الکترود در مجاورت یک یا هر دو عصب اکسی‌پیتال در سر بیمار قرار داده میشود. تحریک عمقی مغز نیز یک روش جراحی امیدبخش است، اما اثربخشی آن برای درمان سردردهای خوشه‌ای که به سایر درمان‌ها پاسخ نداده‌اند، هنوز به اثبات نرسیده است.
- درمان سر درد خوشه ای از طریق تغیر سبک زندگی
شما با سبک زندگی سالم میتوانید از حملات سردردهای خوشه ای بکاهید. از جمله کارهایی که میتوانید بکنید، موارد زیر است:
داشتن برنامه خواب مرتب: تحقیقات نشان می‌دهد که برنامۀ خواب منظم و ثابت میتواند باعث کاهش حملات سردرد شود.
عدم استفاده از الکل و دخانیات: پرهیز از دخانیات و محدود کردن مصرف الکل میتواند به شما کمک کند که سردردهای خوشه‌ای کمتری را تجربه کنید.
ورزش روزانه: ورزش کردن باعث بهبود گردش خون در مغز شما میشود، استرس را کاهش می‌دهد و به خواب بهتر کمک می‌کند؛ در نتیجه به کاهش سردردهای خوشه‌ای کمک می‌کند.
- تمرین‌های تنفسی
تمرین‌های تنفسی تاثیرات واقعی بر بدن شما دارند که به حفظ آرامش و کنترل استرس کمک میکنند. این موارد برای افرادی که دچار سردرد تنشی یا میگرن می‌شوند، میتوانند بخش مهمی از درمان باشند.
اما آیا آنها با درد شدید سردرد خوشه‌ای مطابقت دارند؟ در حالی که هیچ مطالعه‌ای برای نشان دادن آن انجام نشده است، برخی از پزشکان فکر میکنند این تمرینات ارزش امتحان کردن را دارند. به هر حال، این کار هیچ ضرر و هیچ هزینه‌ای برای شما ندارد.
تمرین‌های تنفسی میتوانند اضطراب را کاهش دهند. بنابراین اگر نگران حمله بعدی خود هستید، این تمرین‌ها ابزار خوبی هستند که به شما کمک میکنند یکنواخت و آرام باشید.
میتوانید انواع مختلف تنفس را امتحان کنید. مهم نیست از کدام یک استفاده می‌کنید. همچنین:
- فضایی آرام پیدا کنید که در آن اذیت نشوید
- بشینید و راحت باشید
- دغدغه‌های خود را برای چند دقیقه رها کنید
به علاوه، بهتر است هر روز زمانی را برای آن اختصاص دهید. این تمرین منظم بدن شما را تربیت می‌کند که در صورت نیاز به راحتی تنفس کند
اگر این کار را فقط در زمان درد انجام دهید، ایجاد تمرکز و نتیجه گرفتن از آن بسیار سخت‌تر خواهد بود.
به خاطر داشته باشید که این تمرین‌ها نمی‌توانند جایگزین دارو شود. آنها چیزی هستند که در کنار درمان عادی شما استفاده می‌شوند.
نکاتی برای پیشگیری از سردردهای خوشه ای
ممکن است بتوانید با اجتناب از موارد زیر از سردردهای خوشه ای جلوگیری نمایید:
- الکل
- تنباکو
- کوکائین
- ارتفاعات بالا
- فعالیت های شدید
- آب و هوای گرم
- حمام های آب گرم
غذاهایی که حاوی مقادیر زیادی نیترات هستند، مانند:
- بیکن
- هات داگ
- گوشت های کنسرو شده
سردردهای خوشه ای تهدید کننده زندگی نیستند، اما هیچ درمان قطعی برای آنها وجود ندارد. با این نکات و درمان‌ها، سردردهای شما ممکن است به مرور زمان کمتر شده یا در نهایت به طور کامل ناپدید شوند.