پای ضربدری، ژنووالگوم (به انگلیسی: Genu Valgum) همانند پای پرانتزی یک تغییر شکل یا دفورمیتی در مفصل زانو است.در یک فرد طبیعی در حالت ایستاده زمانیکه بین زانوها فاصله ای وجود نداشته باشد، قوزک‌های مچ پا نیز هیچ گونه فاصله ای ندارند.
اگر با کنار هم بودن زانوها، بین مچ پاها یا قوزک‌ها فاصله ایجاد شود پای ضربدری گویند.نکته مهم در حالت پای ضربدری این است که انحراف ساق پا نسبت به وضعیت طبیعی به سمت بیرون افزایش می یابد.
پای پرانتزی
اگر کودکی در هنگام راه رفتن پاهایش را با فاصله از هم قرار دهد به آن پاپرانتزی یا ژنوواروم Genu varum می‌گویند.
پای ضربدری
اما اگر زانوها در هنگام راه رفتن به هم نزدیک شده و به هم بچسبند به آن زانو ضربدری یا ژنووالگوم می‌گوییم.
گاهی اوقات پرانتزی بودن پای نوزاد طبیعی است. پرانتزی بودن پای نوزاد در بدو تولد به علت شکل قرار گرفتن وی در شکم مادر است. این وضعیت با رشد بچه کمتر می‌شود، به طوری که در 18 ماهگی پاهای بچه تقریبا مستقیم می‌شود.
بعد از آن به تدریج انحراف برعکس می‌شود؛ یعنی پاها به سمت بیرون متمایل می‌شود به طوری که وقتی زانوها را به هم می‌چسبانیم مچ پاها از هم قدری فاصله می‌گیرد.
شکل اندام‌های تحتانی در این سنین به شکل حرف X انگلیسی درمی‌آید. این وضعیت در 3 تا 4 سالگی به حداکثر می‌رسد و در 6 سالگی اندام‌های تحتانی شروع به صاف شدن می‌کند و به تدریج شکل اندام‌های یک فرد بالغ را به خود می‌گیرد.
تمام این ها سیر طبیعی رشد انسان هستند. اگر رشد بچه شما نیز همین‌طور است، طبیعی است و نیاز به درمان زانو ضربدری ندارد. ژنووالگوم در بچه‌ها نیاز به درمان ندارد، چون با بالا رفتن سن خودبه‌خود خوب می‌شود.
انواع زانوی ضربدری یا ژنووالگوم
درجه 1: فاصله میان دو قوزک کم تا حدود ۲/۵ سانتی متر است.
درجه 2: فاصله میان قوزک به 5 سانتی متر می‌رسد.
درجه 3: فاصله میان دو قوزک از 5 تا ۷/۵ سانتی متر است.
درجه 4: فاصله بین دو قوزک بیش از ۷/۵ سانتی متر است.
علل به وجود آمدن پای ضربدری
ژنووالگوم به دلایل مختلفی رخ می دهد. به‌طور کلی ممکن است ناشی از موارد زیر باشد:
- رشد طبیعی:
همانطور که اشاره کردیم، زانوهای ضربدری در کودکان سالم زیر شش یا هفت سال نسبتاً رایج است و فقط یک بخش طبیعی از رشد و تکامل آنها است.
اگرچه در مواردی ممکن است تا بزرگسالی ادامه داشته باشد، معمولا با رشد کودک پاها به تدریج صاف می‌شوند.
- ژنتیک:
به نظر می‌رسد که داشتن سابقه‌ی ژنتیکی یکی از مهم‌ترین عوامل ابتلا به این عارضه است. گاهی بعضی ناهنجاری‌های ژنتیکی بر رشد استخوان‌ها و مفاصل تاثیر می‌گذارند و رشد صحیح آنها را دچار مشکل می‌کنند.
- راشیتیسم:
راشیتیسم یک بیماری مربوط به استخوان‌ها است که ناشی از کمبود ویتامین D و کلسیم است. این ناهنجاری استخوانی می‌تواند علت زانوی ضربدری در افراد با سنین مختلف باشد.
- بیماری زمینه‌ای:
بعضی بیماری‌های استخوانی مثل آرتروز زانو، روماتیسم مفصلی و دیسپلازی بر نحوه رشد استخوان‌ها تاثیر می‌گذارند و در نتیجه باعث بروز پای ضربدری می‌شوند.
همچنین وجود تومور در استخوان ساق پا و بیماری‌های عصبی مانند فلج مغزی یا اسپینا بیفیدا در نتیجه کشش عضلانی روی استخوان‌ها می‌تواند باعث چرخش زانو به سمت داخل شوند.
- آسیب یا عفونت در مفصل:
بروز آسیب‌هایی مانند شکستگی یا بروز عفونت در ناحیه رشد استخوان‌های اطراف زانو می‌تواند باعث چرخش زانو به سمت داخل شود.
- فشار:
شل‌شدن رباط‌های مفصل زانو باعث اعمال فشار بیش از حد به مفصل می‌شود و خطر بروز ژنووالگوم را افزایش می‌دهد.
- اضافه وزن یا چاقی:
همانطور که می‌دانید اضافه وزن باعث اعمال فشار بیشتری به زانوها می‌شود. این فشار بیشتر هم باعث بروز پای ضربدری می‌شود و هم این وضعیت را تشدید می‌کند.
نتایج یک مطالعه نشان داد 71 درصد از کودکان مبتلا به ژنو والگوم چاق بودند.
عوارض زانوی ضربدری یا ژنووالگوم
- احتمال مبتلا شدن به آرتروز زودرس یا رماتیسم مفصلی
- مستعد شدن برای کندرومالاسی و در رفتگی یا نیمه در رفتگی استخوان پاتلا یا کشکک
- کم شدن رشد استخوانی
- درد و تورم شدید در زانوها
- افزایش فشار به استخوان تیبیا یا درشت نی
- افزایش فشار بر کمپارتمانت جانبی فمور و تیبا و سفت بودن نوار ایلیو تیبیال باند
- عملکرد ضعیف در فعالیت های روزانه مثل راه رفتن و دویدن و بالا وپایین پریدن
علائم پای ضربدری یا ژنووالگوم
- اختلال در الگوی راه رفتن و لنگیدن
- خشکی و عدم انعطاف مفاصل
- زانو درد و تورم مفاصل
- کوتاهی قد
- درد در قوزک پا و ران‌ها به دلیل تحت فشار بودن رباط‌ها
- در رفتن مکرر کشکک زانو
- ابتلا به آرتروز
- تغییر در شکل ظاهری پاها
- خستگی زودرس و ناتوانی در پیاده‌روی‌های طولانی
- ساییدگی لبه‌های داخلی کفش
آیا ژنووالگوم همیشه نگران کننده است؟
پاسخ این سوال خیر است. نه تنها هر پای ضربدری‌ای نگران کننده نیست بلکه تقریبا همه افراد چنین وضعیتی را در سنین کودکی به مدت چند سال تجربه می‌کنند.
ضربدری شدن پاها یکی از مراحل تکاملی در اندام تحتانی کودکان است و تقریبا همه کودکان این ضربدری شدن را برای یک یا دو سال تجربه خواهند کرد.
پاهای ضربدری که در طول رشد کودک ایجاد می‌شود، در اغلب موارد با گذشت زمان اصلاح خواهند شد و به هیچ وجه جای نگرانی نیست.
حال بهتر است کمی درباره نحوه تغییر زاویه پای کودکان از بدو تولد تا رسیدن به شکل نهایی آن صحبت کنیم.
در هنگام تولد، تقریبا تمام کودکان پاهایشان به صورت واروس یا پرانتزی است. در ابتدای یک سالگی که کودک بر روی پای خود می‌ایستد و شروع به حرکت می‌کند، پرانتزی بودن پاها تشدید می شود.
پس از مدت کوتاهی، رفته رفته زانوها به یکدیگر نزدیک شده و در ۱۸ تا ۲۴ ماهگی به شکل طبیعی خود می‌رسند. پس بعد از دو سالگی به هیچ وجه نباید پای کودک پرانتزی باشد.
از ۲ سالگی پاها روند والگوس یا ضربدری شدن را آغاز می‌کنند و این روند تا ۴ سالگی ادامه دارد. از ۴ سالگی به بعد، پاها به سمت طبیعی شدن تکامل پیدا می‌کنند و تا ۷ سالگی به شکل طبیعی و نهایی خودشان می‌رسند.
از ۲ سالگی تا ۴ یا ۵ سالگی، پای ضربدری می‌تواند به صورت طبیعی وجود داشته باشد و جای نگرانی نیست. حال، چه زمانی پای والگوس یا ضربدری غیرطبیعی است و نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد؟
در شرایط زیر:
- سن بالای ۵ سال.
- پاها قرینه نباشند.
- رشد قد کودک در محدوده طبیعی نباشد.
- علامت و شکایت های مختلف مثل ناتوانی در دویدن داشته باشد.
آیا پای ضربدری در کودکان شایع تر است ؟
اگر پاهای شما از ناحیه زانو به سمت خارج از محل قرار گیری خود انحراف دارد، به طوری که مچ پاهای شما به دور از یکدیگر هستند هنگامی که زانوها را به هم می‌چسبانید، این حالت را زانوی ضربدری می‌گویند.
این وضعیت همچنین به عنوان ژنووالگوم نیز شناخته می‌شود. این عارضه معمولا در کودکان كوچك رایج است اما ممکن است تا زمان رسیدن به سنین بزرگسالی ادامه یابد.
زانوهای ضربدری معمولا به علت ضعف عضلات خارجی ران‌ها و باسن اتفاق می‌افتند. این مشکل را می‌توان با درمان‌های خاص و تمریناتی که پزشکان به بیماران ژنووالگوم ارائه می‌دهند، رفع کرد.
پزشک چگونه پای ضربدری یا ژنووالگوم را تشخیص می دهد؟
تشخیص به موقع و سریع زانوی ضربدری بسیار اهمیت دارد و در روند درمان و بهبودی بیمار نقش اساسی خواهد داشت چرا که با افزایش سن میزان انعطاف دستگاه حرکتی انسان کاهش یافته و درمان را تحت تاثیر قرار خواهد داد؛
همچنین ممکن است درجه این عارضه در بیمار به مرور زمان از ضعیف به شدید تغییر کند. بنابراین می توان با مراجعه به بهترین فوق تخصص زانو ابتدا تشخیص درست انجام شده و سپس درمان های لازم آغاز شود.
تشخیص در کودکان:
- ابتدا پزشک شرح حال کودک و وضعیت وراثت را بررسی می کند
- سپس معاینات بالینی انجام شده و وضعیت پاها و قرارگیری زانوهای بیمار بررسی می شود.
- اندازه گیری فاصله بین دو قوزک پای کودک در حالت خوابیده اندازه گیری می شود
تشخیص در بزرگسالان:
- ابتدا بررسی بیماری های احتمالی مانند راشیتیسم، صافی کف پا و….
- سپس بررسی آسیب های احتمالی در استخوان های پا و یا مفصل زانو توسط رادیوگرافی انجام می شود.
ژنووالگوم چگونه درمان می‌شود؟
درمان وضعیت ژنووالگوم ، به علت و شدت علائم شما بستگی دارد. به عنوان مثال اگر علت زانوی ضربدری شما راشیتیسم باشد، احتمالاً پزشک مکمل‌های ویتامین دی و کلسیم را برای کمک به بازیابی سطوح ویتامین در بدن شما، تجویز می‌کند.
همچنین اگر داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی بدون نسخه مانند ناپروکسن (Aleve ،Naprosyn) تسکین دهنده نباشند؛ ممکن است پزشک داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی قدرتمند که مستلزم نسخه هستند را برای شما تجویز کند.
برخی دیگر از روش‌های درمانی برای زانوی ضربدری عبارتند از:
- کاهش وزن
چاقی می‌تواند فشار بیشتری به زانوها وارد کرده و باعث بدتر شدن وضعیت ژنووالگوم شود. اگر اضافه وزن دارید، پزشک در طراحی یک برنامه کاهش وزن سالم با شما همکاری خواهد کرد.
- کمبود ویتامین
درمان عارضه‌هایی که منجر به زانوی ضربدری شده‌اند می‌تواند بهترین روش برای درمان این مشکل بدون انجام عمل جراحی باشد.
یکی از این عارضه‌ها نرمی استخوان نام دارد و به دلیل کمبود ویتامین D ایجاد می‌شود. درمان این عارضه ساده بوده و سلامت استخوان‌ها پس از آن می‌تواند به درمان ژنووالگوم کمک کند.
یکی دیگر از عارضه‌های ناشی از کمبود ویتامین که منجر به زانوی ضربدری می‌شود اسکوروی نام دارد. این عارضه به دلیل کمبود ویتامین C رخ می‌دهد.
هردوی این عارضه‌ها با مکمل‌های ویتامین D یا ویتامین C و یا انجام تزریقات یا رعایت رژیم‌های غذایی مناسب درمان خواهند شد.
- ارتزها
اگر پاهای شما درنتیجه ژنووالگوم ، طول نابرابر داشته باشند؛ گذاشتن پاشنه در کفش پای کوتاهتر می‌تواند طول پاهای شما را مساوی کرده و به تنظیم راه رفتن شما کمک کند.
این امر می‌تواند تسکین دهنده درد پاها نیز باشد. در کودکانی که ژنووالگوم آنها تا سن ۸ سالگی برطرف نشده باشد، بستن بریس یا آتل می‌تواند به هدایت رشد استخوان‌ها کمک کند.
- ارتوتیک ها
در صورت نابرابر شدن طول پاها به علت ژنووالگوم ، قرار دادن یک پاشنه طبی درون کفش پای کوتاه تر، طول پاها را برابر و قدم برداشتن تان را عادی خواهد کرد.
این کار ممکن است در کاهش درد پاها نیز موثر باشد.
به کودکانی که ژنووالگوم آنها پس از هشت سالگی برطرف نشده است، برای هدایت رشد استخوان یک بریس یا اسپیلنت داده می شود.
- کفش و کفی طبی
کودکان مبتلا به ژنووالگوم می‌توانند کفش‌هایی با بالابرنده پاشنه یا تکیه‌گاه قوس بپوشند. این دو وسیله در داخل کفش و یا در زیر کفش قرار می‌گیرند.
در این کفش‌های مخصوص گوه‌هایی تعبیه شده که با صاف کردن مچ پا، وضعیت پاها را اصلاح می‌کنند. در برخی موارد می‌توان در این کفش‌ها از پد قوس کف پا که آن هم کار اصلاح وضعیت قرارگیری استخوان‌های پا نسبت به یکدیگر را انجام می‌دهد استفاده کرد.
کفی‌های تهیه شده از قالب پای مبتلایان به عارضه ژنووالگوم، کفی‌هایی هستند که به اصلاح حرکت غیرطبیعی مچ پا و توزیع وزن قرار گرفته بر روی مچ پاهای این بیماران کمک می‌کنند.
خصوصاً در مواردی که کف پا از ناحیه پایین قوزک شدیداً به بیرون چرخیده است. این کفی‌ها باعث ثبات مچ پا می‌شوند و مواردی از عدم تعادل که می‌توانند باعث آسیب شوند را اصلاح می‌کنند.
یوگا
یوگا مزایای زیادی برای انواع مشکلات عضلانی اسکلتی، از قبیل پای ضربدری، دارد. پای ضربدری جزء ناهنجاری‌های عضلانی اسکلتی است که منجر به کاهش مطابقت زانو شده و قسمت‌های فوقانی پا از قبیل استخوان ران، در تست نی، و بافت¬های مجاور را درگیر می‌کند.
در صورتی که به طور مداوم از تمرینات یوگا بهره بگیرید، به بازآموزی عضلات و بهبود سطح کلی عملکرد بدن خود کمک خواهید کرد. قبل از شروع این تمرینات باید با پزشک خود مشورت کنید.
مزایای تمرینات یوگا
یوگا مزایای زیادی برای عارضه ژنووالگوم دارد. یوگا تحت عنوان فعالیت ذهن – بدن شناخته می‌شود. که باعث افزایش سطح آگاهی بدن، افزایش سطح تمرکز، و آگاهی ذهنی می‌شود.
یوگا باعث آرامش بدن، کاهش سطح استرس، و در نتیجه کاهش درد می‌شود. انجام دادن تمرینات یوگا به صورت گروهی می‌تواند به رفع تنهایی و انزوا، و ایجاد حس اجتماعی شدن کمک کند.
تمرینات یوگا مزایای دیگری نیز دارد، شما می‌توانید تمرینات یوگا را هنگامی که روی صندلی نشسته اید، ایستاده‌اید، یا دراز کشیده‌اید، انجام دهید. به این ترتیب می‌توان گفت اکثر بیماران می‌توانند از تمرینات یوگا بهره بگیرند.
مزایای دیگر تمرینات یوگا عبارتند از بهبود آگاهی خلقی، افزایش تمرکز و میزان حساسیت، افزایش آستانه تحمل درد، انعطاف پذیری شغلی، و کنترل وزن تمرینات یوگا با بهبود وضعیت بدن و وزن آن به بهبود سلامت زانوها کمک می‌کند.
- تمرین و حرکات ورزشی
زانوی ضربدری معمولاً به خاطر ضعف در عضلات دورکننده رخ می‌دهد که در خارج از ران‌ها و استخوان‌های لگن یافت می‌شوند. این عضلات را می‌توان با تمرینات ورزشی بخصوصی اصلاح کرد که در پایین به برخی از آنها اشاره خواهد شد:
حرکت لانژ از پهلو
برای انجام این حرکت، بایستید و پاها را به‌اندازه‌ی عرض لگن از هم بازکنید و دست‌ها را در جلوی سینه قرار دهید. سپس با حرکتی یکنواخت، یکی از پاهایتان را یک‌قدم به کنار بدن (در سمت چپ بدنتان) ببرید.
درحالی‌که کف پا روی زمین قرار دارد، زانو را خم‌کنید و باسن را به عقب حرکت دهید. وقتی یک انقباض شدیدی را در باسن و ران پای دیگر احساس کردید، باید بایستید و سپس هردو پایتان به‌جای قبلی خود برگردانید.
این حرکت را 10 تا 12 بار تکرار کنید و سپس این حرکت را با پا دیگر انجام دهید. برای مقاومت بیشتر می‌توانید یک توپ طبی را در جلوی سینه نگه‌دارید. این نوع ورزش به تقویت عضلات همیسترینگ، ابداکتورها یا دور شونده و عضلات چهار سر کمک می‌کند.
بالا بردن پای صاف
قبل از انجام این حرکت، بهتر است برای 5 دقیقه با حرکات ایروبیک مانند دوچرخه‌سواری یا پیاده‌روی، بدنتان را گرم‌کنید. بعدازآنکه بدنتان گرم شده، می‌توانید به پشت بخوابید و استراحت کنید.
یک پا را موازی با کف زمین صاف نگه‌دارید و زانوی دیگر را خم تنید و کف پایتان را روی سطح زمین قرار دهید. عضلات ران پای صاف‌شده را سفت کنید و سپس آن را حدود سی سانتی‌متر از سطح زمین بالا ببرید.
این حالت را برای 5 دقیقه نگه‌دارید. قسمت بالاتنه و کمرتان باید راحت باشد و همچنین از ایجاد قوس در کمرتان خودداری کنید. می‌توانید این حرکت را حداقل دو بار برای هر طرف تکرار کنید.
این حرکت روی عضلات روی عضلات چهار سرکار می‌کند که در جلوی ران‌ها قرار دارند و از مفاصل زانو محافظت می‌کنند.
استپ از پهلو
برای انجام این ورزش، نیاز است که از یک استپ یا چهارپایه استفاده کنید. کنار استپ یا چهارپایه بایستید درحالی‌که صورتتان به سمت راست است و هر دودستتان در جلوی سینه قرار دارد.
پای راستتان را روی استپ یا چهارپایه قرار دهید، پایتان را روی آن فشار دهید و سپس کل بدنتان را بالا بکشید. وقتی پای راستتان صاف شد، آن را برای یک ثانیه نگه‌دارید و سپس بدنتان را پایین بیاورید.
این حرکت را برای ده تا 12 بار تکرار کنید و سپس پایتان را عوض کنید. برای مقاومت بیشتر میتانید از یک توپ طبی استفاده کنید.
حرکت اسکوات روی دیوار
برای انجام این حرکت، باید پشت به یک دیوار بایستید و هردو پاشنه‌ی پایتان را کمی دور از دیوار قرار دهید تا هنگامی‌که برای حرکت اسکوات خود را روی دیوار بالا و پایین می‌کشید، زانوها با انگشتان پایتان هم‌راستا باشند، پاها را باید به عرض شانه بازکنید و زانوها را با زاویه نود درجه خم‌کنید (حرکت اسکوات). هنگام انجام حرکت اسکوات عضلات شکمتان را کمی منقبض کنید.
این حالت را برای پنج تا ده ثانیه نگه‌دارید و این زمان نگه‌داشتن حرکت را به‌تدریج افزایش دهید تا استقامتان افزایش یابد.
- عمل جراحی
به ندرت انجام دادن عمل جراحی برای زانوی ضربدری ضرورت می‌یابد، البته در مواردی که بیماری حاد بوده و علائم آن از بین نرفته باشد انجام عمل جراحی توصیه می‌شود.
دو نوع عمل جراحی برای اصلاح پای ضربدری وجود دارد که عبارتند از:
هدایت رشد: در این عمل، صفحات فلزی درون زانو قرار داده می‌شوند که طی مدت 12 ماه به اصلاح رشد زانو کمک می‌کنند. می‌توان پس از تکمیل درمان اقدام به خارج کردن صفحه‌های فلزی نمود.
استئوتورمی: در این عمل بخش نازکی از استخوان برداشته می‌شود تا استخوان‌ها پا بتوانند در محل مناسب خود قرار بگیرند. در این روش برای تثبیت استخوان‌ها در محل جدید از پیچ و صفحه‌های مخصوص استفاده می‌شود.